Ομαδική Έκθεση ζωγραφικής στην Sianti Gallery
« Black Humor »
Η επανάσταση του πνεύματος
Εγκαίνια: Παρασκευή 11 Οκτωβρίου 2024, ώρα : 19.30 «Sianti Gallery»
(Βασ. Αλεξάνδρου 2, πίσω από Εθνική Πινακοθήκη)
Διάρκεια Έκθεσης : Παρασκευή 11 Οκτωβρίου - Σάββατο 2 Νοεμβρίου 2024
Επιμέλεια Έκθεσης: Ήρα Παπαποστόλου
Η Sianti Gallery την Παρασκευή 11 Οκτωβρίου 2024 στις 19.30 εγκαινιάζει την ομαδική έκθεση ζωγραφικής με τίτλο "Black Humor" - Η επανάσταση του πνεύματος. Την επιμέλεια έχει η κριτικός και ιστορικός τέχνης, Ήρα Παπαποστόλου, η οποία υπενθυμίζει ότι το γέλιο, όντας επιστημονικά βεβαιωμένο, είναι συνδεδεμένο ως φαινόμενο πολιτισμού με πλειάδα κοινωνικών και ιστορικών ομάδων.
Η ίδια διακρίνει πολλά είδη χιούμορ: το πηγαίο, το ξερό, το σουρεαλιστικό, την σάτιρα, την παρωδία, τον αυτοσαρκασμό, το μαύρο χιούμορ. Ιδιαίτερα στο τελευταίο είδος, ο επιχειρούμενος αστεϊσμός ή σάτιρα ανάγεται σε θλιβερά γεγονότα ή καταστάσεις και είναι περισσότερο ευάλωτο στην απόρριψη.
Η επιμελήτρια της έκθεσης σημειώνει στον κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση «Η ιστορία της τέχνης, γράφει ο Ότο Χαν, παρουσιάζει λίγα παραδείγματα χιούμορ. Πρέπει να είσαι της τάξης των Κάλντερ, Μιρό, Ντιμπιφέ και Τανγκελί για να τολμήσεις να το εισάγεις στα μουσεία. Ο λόγος είναι πολύ απλός: η χαρά δεν αποτελεί μέρος των μεγάλων συναισθημάτων. Ζωγράφοι και γλύπτες αφήνουν τον τομέα αυτό στους γελοιογράφους και στους γραφίστες, που πολύ σωστά θεωρούνται δημιουργοί δεύτερης ζώνης».
Είναι όμως έτσι σήμερα; Η έννοια του χιούμορ είναι σχετικά νέα. Με την σύγχρονη σημασία της, μαρτυρείται αρχικά στην Αγγλία το 1682. Πώς είναι, όμως, στις μέρες μας; Πρόκειται για τη θλίψη που μετατρέπεται σε ένα καλό ή κακό αστείο; Είναι μήπως η απόλυτη επανάσταση του πνεύματος; Ίσως. Το μόνο σίγουρο είναι ότι μας απελευθερώνει και μας εξυψώνει. « Είναι καιρός, λέει ο Φρόυντ, να εξοικειωθούμε με αρκετά χαρακτηριστικά του χιούμορ.
Το χιούμορ δεν έχει μόνο κάτι το απελευθερωτικό, ανάλογο με εκείνο που υπάρχει στο πνεύμα και στο κωμικό στοιχείο, αλλά ακόμη κάτι το μεγαλειώδες και ανυψωτικό, σημάδια που δεν ξαναβρίσκονται μέσα σε αυτές τις δυο τάξεις της απόκτησης της ηδονής από μια διανοητική ενεργητικότητα [...]».
Οι σύγχρονοι Έλληνες ζωγράφοι χρησιμοποιούν την έννοια του χιούμορ στα έργα τους και, αν ναι, με ποιον τρόπο; Πρόκειται για υπόγειο χιούμορ, για διδακτικό χιούμορ, για σαρκαστικό χιούμορ, για παραδοξολογία, για ειρωνεία; Είναι ένα χιούμορ που σατιρίζει την επικαιρότητα; Και πού απευθύνεται: στην ελίτ του πνεύματος ή σε όλο τον κόσμο; Υπάρχει, τελικά, black humor στην σύγχρονη ελληνική ζωγραφική; Δεκατέσσερις καλλιτέχνες του σήμερα υποστηρίζουν ότι υπάρχει και το χρησιμοποιούν ο καθένας με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, φτιάχνοντας έργα ειδικά για την έκθεση».
Συμμετέχουν οι καλλιτέχνες (με αλφαβητική σειρά): Γεωργιοπούλου Βίκυ, Θεοχάρης Σταμάτης, Καβούνης Γιώργος, Κουντούρης Μιχάλης , Λάβδας Κώστας, Μισούρας Τάσος, Μπελιβανάκη Λίλα, Μποβιάτσου Λαμπρινή, Παπαδημητρίου Βιβή, Πέρρος Βασίλης, Πιστώνης Αχιλλέας, Σιάγκρης Παναγιώτης, Σίσκος Νίκος , Φωτιάδου Σοφία
Νίκος Σισκος
Γιώργος Καρβούνης, λεπτομέρεια έργου
Λίλα Μπελιβανακη
Τύπος
https://www.artandlife.gr/athens/events/omadiki_ekthesi_black_humor_i_epanastasi_toy_pneymatos?fbclid=IwY2xjawF07xBleHRuA2FlbQIxMQABHeqA_3PWV43eZmXHFnkuBRa4wKhomfOE3VGkSv0665y3Q1B4LAdT2RjMWA_aem_0Oe5Kp9AkaJ80BWM8pbAfw
https://www.catisart.gr/sianti-gallery-black-humor/?fbclid=IwY2xjawFvIvNleHRuA2FlbQIxMQABHcV1JQOmU9UbrQ_kINgjpnDzTzdv5IIb7YD10HTSeZ4mVSpGxUgutmjlsA_aem_sSx3qJBSVVxpKmm-2BOD0Q
https://taneatoulfh.eu/?p=3033&fbclid=IwY2xjawFs0fFleHRuA2FlbQIxMQABHX3rx-sbXv_ulZRehV91au0IbHpGbYbqFKIdmRQvKStgGTzIqKHizDccUQ_aem_z8xdaiYePQnp7cn4yv6VYw
https://www.debop.gr/events/black-humor-i-epanastasi-tou-pnevmatos
https://www.monopoli.gr/2024/10/11/stin-poli/ekdiloseis-stin-poli/824933/theatro-synaylies-ektheseis-ti-kanoume-simera-paraskeyi-11-oktovriou/
https://artviews.gr/black-humor-omadiki-ekthesi-stin-sianti-gallery/?fbclid=IwY2xjawF2EnRleHRuA2FlbQIxMQABHRg_zZErQvNgHe0KuckI-IoM2p2uU28eiIzgQmNV3xXLlJ1PVrMnXmFoxg_aem_ySyc9EfijTM3ZktCpINGnQ
https://www.filoxeniart.com/black-humor/?fbclid=IwY2xjawF1omtleHRuA2FlbQIxMQABHcluZjXcWkMRDAkynxhg5jl83SZz6LglunYrCd2QjinlecegWCB51o28Pw_aem_GsvbZMRFGYdFaKnEnjLOQw
https://www.efsyn.gr/tehnes/eikastika/448274_omadiki-ekthesi-me-black-humor
https://www.art22.gr/%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%82-%CE%BB%CE%AF%CE%B3%CE%BF-%CF%87%CE%B1%CE%BC%CF%8C%CE%B3%CE%B5%CE%BB%CE%BF-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CF%80%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9/?fbclid=IwY2xjawFo1mpleHRuA2FlbQIxMQABHddsaon_f7W3CqLNVzYSJocp4ZXu6UW84RCeZn726hBs9nCDnMM_TRCtlA_aem_mQosgmlKm6lKiRhRLrV3Ug
https://www.protothema.gr/culture/article/1548979/-black-humor-omadiki-ekthesi-stin-sianti-gallery/AMP/?fbclid=IwY2xjawFyGU9leHRuA2FlbQIxMQABHb3aGDz3yj6DVSkoJwdZi0mOEYLJj7yEZ0MENi6S1qh5_dHlt3ARWkkDrQ_aem_U289mriezV2yRWa0jidFIQ
https://www.tovima.com/culture/sianti-gallery-presents-black-humor-the-revolution-of-the-spirit/?fbclid=IwY2xjawF3pHRleHRuA2FlbQIxMQABHe0ZN3ttH4wnbBZ6zd3vh-jvkxXQph3Vo2AepGX5lbPf3M7a0-QnwIVETQ_aem_0_LHvg179xEt5YFs5AoG4g
https://www.athinorama.gr/texnes/3034500/black-humour-i-epanastasi-tou-pneumatos/?fbclid=IwY2xjawFqbb5leHRuA2FlbQIxMQABHY7Y3MYdtJwTDzFyHfE-UH1CNj83EwV094UQ-qS5sIXxU3pKp1-6u-oloQ_aem_5yBlHxkEgLpxymFWt5hNEA
https://elculture.gr/black-humor-i-epanastasi-tou-pnevmatos-stin-sianti-gallery-me-erga-zografikis-apo-14-ellines-kallitechnes/?fbclid=IwY2xjawFqbkVleHRuA2FlbQIxMQABHXciqTnsWduzsstQM_nNxBARlFL5-HSMRqsOQ0pY3wicMR7PDTtGFpK3-A_aem_R8vMQRyiEgKTrspYMwdBYw
https://www.culturenow.gr/black-humor-h-epanastasi-toy-pneymatos-omadiki-ekthesi-stin-sianti-gallery/
https://kromamagazine.com/event/black-humor-revolution-spirit/?fbclid=IwY2xjawFyNppleHRuA2FlbQIxMQABHUAMJbHuT5i_mBpHOTTqyHGMWeUU6490Usm1xL7kR8dZVNCDExJa27w5GQ_aem_Tp06pGjBIRMIuIv5cs0FiA
https://www.platform.gr/popculture/art/83091-to-black-humor-mesa-apo-mia-omadiki-ekthesi-stin-sianti-gallery
Βασιλική Σιαντη και Ήρα Παπαποστόλου για την έκθεση Black Humor
https://youtu.be/Zo1JyS51GdU?si=ZuUCYjYDM_1RXvw2
Οι καλλιτέχνες μας λένε τι είναι το Black Humor
https://youtu.be/4W8S0MkMByM?si=cQqLyaZ1mIFmHc-E
https://youtube.com/shorts/O0yXacBm_5U?si=zszUiYLqaJIOvqX5
Συνέντευξη στον Γιάννη Τζιμούρτα
https://www.art22.gr/black-humor-%ce%b8%ce%b5%cf%81%ce%b1%cf%80%ce%b5%ce%af%ce%b1-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%cf%87%cf%89%cf%81%ce%af%cf%82-%ce%ac%cf%85%ce%bb%ce%b7-%cf%83%cf%85%ce%bd%cf%84%ce%b1%ce%b3%ce%bf%ce%b3%cf%81%ce%ac/?fbclid=IwY2xjawFzmS5leHRuA2FlbQIxMQABHaqeklSvTTefGrje6iF6hMZklayyXWXVsBEtVvtqADANlO6RNb34LgtH0w_aem_EJ3x0gr5941Rxq6RNd6EXQ
Παρουσίαση της έκθεσης στην A.V.
https://www.athensvoice.gr/politismos/eikastika/871766/sianti-gallery-i-omadiki-ekthesi-black-humor/?fbclid=IwY2xjawF0R8dleHRuA2FlbQIxMQABHT1S34lfiGlFIFTN3wknj-tyjHFWuuTasAkD1--2v2QxYJwT-staIGMjVA_aem_CEENpg0sCy2W1XIGYasixQ
Η στιγμή της αποκάλυψης των έργων
https://youtu.be/en_5R1s6dwY?si=XuiQuIXm1zLbksSL
https://youtu.be/xyPyqn43EmA?si=jcIGAxKRLlIJ4u1t
Με την ζωγράφο Βίκυ Γεώργιοπούλου μπροστά στο έργο της With Love
Με τον Δημήτρη Καραουζα
Με την Δρ Ιστορίας Τέχνης και επιμελήτρια Εύα Κεκου
Με τις φιλότεχνους Ανθή Οικονόμου, Δήμητρα Καραχάλιου και Έμμυ Κοσμιδου
Η έκθεση Black Humor στην ιστοσελίδα της Sianti Gallery
https://siantigallery.com/exhibition/black-humor-%ce%b7-%ce%b5%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%83%cf%84%ce%b1%cf%83%ce%b7-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%80%ce%bd%ce%b5%cf%8d%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%bf%cf%82/?fbclid=IwY2xjawF80WtleHRuA2FlbQIxMQABHYLRIFiBlaIAWXI5UUOn1rLYuiFmaLOJ0mg4YUjV1ioUsZri3YYVCM2kOA_aem_Q3HDQYzWvl_Qhu8tMkcAzg
Η βραδιά των εγκαινίων σε λίγα μόνο λεπτά
https://m.youtube.com/watch?v=TXlM4bGrSu8
Τι είναι Black Humour από τον Άγγελο Παπαδημητρίου
https://youtu.be/q2w6ztvib-0?si=QVVA-O8LZhmFVVmj
Άγγελος Παπαδημητρίου, Αθηνά Ραπιτου, εκδόσεις Καλέντη, εκπαιδευτικό πρόγραμμα Οι 2 Φριντες
Οι καλλιτέχνες του Black Humor μιλούν για το έργο τους
https://youtu.be/KqUHf6NFCJc?si=GiAev2uz8CeaCJFw
Το finissage της έκθεσης
https://www.athinorama.gr/texnes/3036302/xenagisi-gia-to-finissage-tis-ekthesis-black-humor-sti-sianti/?fbclid=IwY2xjawGUGQFleHRuA2FlbQIxMQABHSRwxC5iKnKyOdhYjH70LBD8ph90_Is7609NfAvF8MWfXzYXtq0P4JO-KQ_aem_DE4NBJK1VR_AE_gp81aKjQ
https://www.debop.gr/events/ksenagisi-black-humor-i-epanastasi-tou-pnevmatos-?fbclid=IwY2xjawGUE2hleHRuA2FlbQIxMQABHVkTc7CnmZGqbqkAjS3BzC644qMgvL1pc62qlQAZXdKwozdU1XwlLSiEww_aem_sdAjCf0Xw04rAwAlTkNp1A
https://allevents.in/athens/meet-the-artists-%7C-finissage-%C2%AB-black-humor-%C2%BB-%CE%97-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82/200027449670026
Αχιλλέας Πιστωνης
Βασίλης Πέρρος
Λαμπρινή Μποβιατσου
Μιχάλης Κουντούρης
Κώστας Λάβδας
Σταμάτης Θεοχάρης
Βιβή Παπαδημητρίου
Τάσος Μισσουρας
Γιώργος Καβουνης
Βίκυ Γεωργιοπουλου
Σοφία Φωτιάδου
Παναγιώτης Σιαγκρης
Βασίλης Πέρρος
Black Humour: Η επανάσταση του πνεύματος
Είναι επιστημονικά βεβαιωμένο ότι το γέλιο είναι συνδεδεμένο ως φαινόμενο πολιτισμού
με πλειάδα κοινωνικών και ιστορικών ομάδων. Υπάρχουν πολλά είδη χιούμορ: το πηγαίο, το
ξερό, το σουρεαλιστικό, η σάτιρα, η παρωδία, ο αυτοσαρκασμός, το μαύρο χιούμορ.
Στο τελευταίο είδος, ο επιχειρούμενος αστεϊσμός ή σάτιρα ανάγεται σε θλιβερά γεγονότα ή
καταστάσεις και είναι περισσότερο ευάλωτο στην απόρριψη.
Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε το χιούμορ του Σουίφτ (1667-1745), του εφευρέτη του άγριου
και πένθιμου αστείου, ούτε το χιούμορ του μαρκήσιου ντε Σαντ (1740-1814) «του πιο λεύτερου
πνεύματος που ποτέ υπήρξε» κατά τη μαρτυρία του Γκιγιώμ Απολλιναίρ.
Η πομπώδης αφήγηση, το απροσδόκητο, η έκπληξη, ο υπερνατουλαρισμός, η ειρωνεία, ο
δανδισμός, το μείγμα του γκροτέσκο και του τραγικού, βρίσκονται όλα εκεί, μέσα στα κείμενα
ενός Μπωντλέρ (1821-1867), όσο η φαντασία, το τυχαίο, το ασυνήθιστο, το τεχνητό, το
μεταφυσικό, σε αυτά του Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809-1849).
Στη ζωγραφική, το μαύρο χιούμορ εισχωρεί στα έργα των Μαν Ρέυ (1890-1976), Υβ
Τανγκύ (1900-1955), Νταλί (1904-1989) ή ακόμη στο ομαδικό σκίτσο με τίτλο «Πτώμα» των
Μπρετόν, Ζαρρά, Ουγκό και Κνούτσον (βλ. εικόνα).
«Η ιστορία της τέχνης, γράφει ο Ότο Χαν, παρουσιάζει λίγα παραδείγματα χιούμορ. Πρέπει
να είσαι της τάξης των Κάλντερ, Μιρό, Ντιμπιφέ και Τανγκελί για να τολμήσεις να το εισάγεις
στα μουσεία. Ο λόγος είναι πολύ απλός: η χαρά δεν αποτελεί μέρος των μεγάλων
συναισθημάτων. Ζωγράφοι και γλύπτες αφήνουν τον τομέα αυτό στους γελοιογράφους και
στους γραφίστες, που πολύ σωστά θεωρούνται δημιουργοί δεύτερης ζώνης». Είναι όμως έτσι
σήμερα;
Η έννοια του χιούμορ είναι σχετικά νέα. Με την σύγχρονη σημασία της, μαρτυρείται
αρχικά στην Αγγλία το 1682. Πώς είναι, όμως, στις μέρες μας; Πρόκειται για τη θλίψη που
μετατρέπεται σε ένα καλό ή κακό αστείο; Είναι μήπως η απόλυτη επανάσταση του πνεύματος;
Ίσως. Το μόνο σίγουρο είναι ότι μας απελευθερώνει και μας εξυψώνει.
« Είναι καιρός, λέει ο Φρόυντ, να εξοικειωθούμε με αρκετά χαρακτηριστικά του χιούμορ. Το
χιούμορ δεν έχει μόνο κάτι το απελευθερωτικό, ανάλογο με εκείνο που υπάρχει στο πνεύμα και
στο κωμικό στοιχείο, αλλά ακόμη κάτι το μεγαλειώδες και ανυψωτικό, σημάδια που δεν
ξαναβρίσκονται μέσα σε αυτές τις δυο τάξεις της απόκτησης της ηδονής από μια διανοητική
ενεργητικότητα [...]».
Οι σύγχρονοι Έλληνες ζωγράφοι χρησιμοποιούν την έννοια του χιούμορ στα έργα τους και,
αν ναι, με ποιον τρόπο; Πρόκειται για υπόγειο χιούμορ, για διδακτικό χιούμορ, για σαρκαστικό
χιούμορ, για παραδοξολογία, για ειρωνεία; Είναι ένα χιούμορ που σατιρίζει την επικαιρότητα;
Και πού απευθύνεται: στην ελίτ του πνεύματος ή σε όλο τον κόσμο; Υπάρχει, τελικά, black
humor στην σύγχρονη ελληνική ζωγραφική;
Δεκατέσσερις καλλιτέχνες του σήμερα υποστηρίζουν ότι υπάρχει και το χρησιμοποιούν ο
καθένας με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο.
Όταν η Βίκυ Γεωργιοπούλου ζωγραφίζει τον πολιτικό της ως τζόκερ που ταϊζει δηλητήριο
τα πλήθη, χρησιμοποιεί έννοιες όπως η ειρωνεία, το μακάβριο αλλά και τη ματαιότητα (βλ. τις
νεκροκεφαλές στην γραβάτα της φιγούρας).
Το μακάβριο μπαίνει και στο έργο του Αχιλλέα Πιστώνη « Γάιδαρο Ράβω» μιας και η ελληνική
σημαία που απεικονίζει θα μπορούσε να πάρει την έννοια του πτώματος μέσα από την
δεισιδαιμονία που εκφράζει ο καλλιτέχνης.
Το έργο του Παναγιώτη Σιάγκρη διαθέτει ένα γλυκόπικρο χιούμορ όσο ο ζωγράφος κάνει ένα
κοινωνικό σχόλιο όσον αφορά στην σύγχρονη εποχή και στις λάθος αξίες της.
Στο εργο της Σοφίας Φωτιάδου είναι έντονος ο συμβολισμός , με τα μάτια των πολλών να
κρίνουν την ενημέρωση από τα ΜΜΕ και να χλευάζουν την εξουσία.
Σε αντιδιαστολή με τον τίτλο του έργου του Νίκου Σίσκου « True Love», το απεικονιζόμενο
ζευγάρι του βρίσκεται σε κρυφό πόλεμο. Το χιούμορ του καλλιτέχνη είναι άκρως ειρωνικό μιας
και πραγματεύεται το σκοτεινό θέμα της υποκρισίας.
Ένα σκληρό σχόλιο για τον γυναικείο πληθυσμό που κάνει συλλογή από ερωτικές εμπειρίες
είναι αυτό του Τάσου Μισούρα ο οποίος θέλει να μιλήσει για τις σύγχρονες αξίες και επιλογές
που καταστρέφουν ίσως την γυναικεία φύση, όσο ο Σταμάτης Θεοχάρης παίζει με τις έννοιες
της ζωής και του θανάτου, της προκατάληψης και της σοβαροφάνειας.
Ο Γιώργος Καβούνης, με την δική του ιδιαίτερη «ροκ» αισθητική κάνει ένα σχόλιο όσον αφορά
στην Κλωθώ σε σχέση με την σάτιρα, ενώ ο Μιχάλης Κουντούρης, γνωστός για το χιούμορ
του, επιλέγει μια πιο σουρεαλιστική προσέγγιση του μαύρου χιούμορ.
Ο Βασίλης Πέρρος χτυπάει την εικονική πραγματικότητα και ό,τι αυτή αντιπροσωπεύει,
χρησιμοποιώντας έντονα την ειρωνεία σε δύο σύγχρονα έργα που προβληματίζουν. Το ίδιο
σύγχρονο είναι και το έργο του Κώστα Λάβδα που, με το πικρό χιούμορ του, σχολιάζει την
καθόλου ανώδυνη σχέση των ζευγαριών σε κατ' οίκον περιορισμό την περίοδο της πανδημίας.
Με ένα μακάβριο χιούμορ, η Βιβή Παπαδημητρίου ασκεί κριτική στον καθωσπρεπισμό των
«εξημερωμένων» κοινωνιών, όσο η Λίλα Μπελιβανάκη, με την γκόθικ αισθητική της, μας
τοποθετεί στην καρδιά του black humour δείχνοντας μας την ουσία της σύγχρονης υποκρισίας.
Τέλος, η Λαμπρινή Μποβιάτσου, χρησιμοποιώντας την τέχνη της επανεγγραφής
αριστουργημάτων του χθες και του σήμερα, στα οποία βάζει μέσα και τον εαυτό της, προσπαθεί
να ελαφρύνει το βάρος που προσδίδουμε στην ιστορία της τέχνης και να υμνήσει τους
ανθρώπους της που διαταράσσουν ευχάριστα την ιστορία.
Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες, λοιπόν, αποδεικνύουν ότι με το χιούμορ μπορούμε να
ξορκίσουμε τον θάνατο - πάντα αναφερόμενοι σ' αυτόν - και να χλευάσουμε την υποκρισία.
Ίσως, τελικά, με τον ίδιο τρόπο να μπορέσουμε και να επαναστατήσουμε και να εναντιωθούμε
σε αυτό που η woke culture θέλει να ονομάζει political correct και όχι μόνο.
Ήρα Παπαποστόλου
Κριτικός & Ιστορικός Τέχνης - Συγγραφέας
Πηγές:
Bergson, Le Rire, ed. PUF, 1940
Αντρέ Μπρετόν, «Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ», εκδ. Αιγόκερως, 1996
«Η Πολιτισμική Ιστορία του Χιούμορ», επιμέλεια: Jan Bremmer - Herman Roodenburg, εκδ.
Πολύτροπον, 2005
Black humour και στον αέρα!!!
https://youtube.com/shorts/EGD6z6kUdno?si=G1GqzJZym37v1tRr