Ζωγραφίζοντας την Αθήνα: ενδοσκοπήσεις και ψυχογραφήματα ( Έρευνα)
Όταν οι Έλληνες καλλιτέχνες απεικονίζουν την πρωτεύουσα, μοιάζει άλλοτε να θέλουν να περιγράψουν την αστική καθημερινότητα με τις διάφορες αλλαγές του οικιστικού χώρου και άλλοτε να διαφυλάξουν τη μνήμη τόπων ή ιστορικών γεγονότων που χάνονται. Πότε με διάθεση ρομαντική και πότε με ρεαλιστική αυστηρότητα, προσωποποιημένη ή όχι, η Αθήνα μετατρέπεται, μέσα από τα μάτια τους, σε σύμβολο της πόλης του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, ενώ, παράλληλα, η εξέλιξή της μαρτυρά και την εξέλιξη που οι ίδιοι έχουν.
Όταν ο Άγγελος Γιαλλινάς (1857-1939) ζωγραφίζει το 1892 Το Θησείο ή το πολύ γνωστό του Αθηναϊκό Πανόραμα, αποδίδει στην πρωτεύουσα την ιστορική της σημασία. Ο Γεώργιος Ροϊλός (1867-1928), με τη σειρά του, ζωγραφίζοντας σε δεύτερο πλάνο την πρωτεύουσα, θέλει να δώσει μια αρμονική εικόνα αστικού τοπίου και φύσης, ενώ στο έργο του Πωλητές καλαμποκιών κάτω από την Ακρόπολη, επιλέγει να απαθανατίσει ένα από τα επαγγέλματα της πόλης, με φόντο την Ακρόπολη.
Ο Ιάκωβος Ρίζος (1849-1916) ζωγραφίζοντας τη Soirée Athénienne μας μεταφέρει την εικόνα της Αθήνας μιας άλλης πολύ μακρινής εποχής. Το ίδιο συμβαίνει και με τα έργα του Παύλου Μαθιόπουλου (1876-1956) Μετά τη βροχή στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας και Οδός Πανεπιστημίου. Με ιμπρεσσιονιστικό ύφος και ρομαντική διάθεση, ο ζωγράφος απεικονίζει την ατμόσφαιρα μιας εξιδανικευμένης Αθήνας.
Ο Μιχαήλ Αξελός (1877-1965) σε σειρά έργων του, του 1927, αποδίδει με παραστατική και νοσταλγική διάθεση την παλιά Αθήνα, ενώ ο Γιώργος Γουναρόπουλος , με την τοιχογραφία του Αθηναϊκό Πανόραμα, δίνει μια πλήρη εικόνα της πρωτεύουσας, με το λόφο του Φιλοπάππου, το βράχο της Ακρόπολης, το Λυκαβηττό, τον Υμηττό και την Πεντέλη.
Το 1838 ο Φώτης Κόντογλου (1896-1965), αναβιώνοντας τη βυζαντινή εικονογραφική παράδοση, φιλοτεχνεί στο Δημαρχείο Αθηνών την τοιχογραφία Η Αθήνα δέχεται δώρα από τις Ιωνικές Μικρασιατικές πόλεις. Η Αθήνα προσωποποιείται και απεικονίζεται στο κέντρο του έργου μέσα σε οίκημα παίρνοντας τη μορφή βυζαντινής φιγούρας.
Ο Αγήνωρ Αστεριάδης (1898-1977) ζωγραφίζει το Μαρούσι χτίζοντας τη σύνθεσή του με μία πολύ προσωπική κυβιστική άποψη. Συνδυάζοντας αυστηρούς γεωμερικούς τύπους με ψυχρά και θερμά χρώματα αποδίδει ένα είδος πανοραμικής άποψης της περιοχής. Στο έργο του Αθήνα η πόλη προβάλλει πολύχρωμη και με την αντίστροφη προοπτική πίσω από το άγαλμα της θεάς Αθηνάς. Αναγνωρίζουμε το λόφο του Φιλοπάπου, την Ακρόπολη, το Λυκαβητό και τις στήλες του Ολυμπίου Διός, ενώ ταυτόχρονα μας δίνεται η αίσθηση μιας πόλης με τα πυκνά σπίτια και τα πολλά αυτοκίνητα.
Ο Σπύρος Βασιλείου (1902-1985) μπορεί να θεωρηθεί ως ο κατεξοχήν ηθογράφος του μεταβαλλόμενου αστικού χώρου της Αθήνας. Πανοραμικές απόψεις της πρωτεύουσας, γειτονιές, σκαλωσιές, σκηνές του δρόμου, γιαπιά, σπίτια που αλλάζουν στη μεταπολεμική Ελλάδα αποτελούν τη βασική θεματολογία του.
Η Αθήνα εμφανίζεται, επίσης, στα έργα του Αλέκου Κοντόπουλου (1905-1975) σε έναν συγκερασμό κλασικής σύνθεσης και αφαίρεσης καθώς και στους πίνακες του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα (1906-1994), με την ίδια κονστρουκτιβιστική διάθεση που χαρακτηρίζει τα περισσότερα έργα του
Ο Νικόλαος Ξένος (1908-1983), που ασχολείται κυρίως με το αττικό τοπίο σε μία παραστατική ζωγραφική με ιμπρεσσιονιστικά στοιχεία, ζωγραφίζει το 1933 τη Θέα από την Πλάκα.
Αστοί κύριοι και αστές κυρίες με φόντο την Ακρόπολη εμφανίζονται στα συμβολικών αλλά και ιστορικών προεκτάσεων έργα του Νίκου Εγγονόπουλου (1910-1985).
Ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989) ζωγραφίζει όσο κανένας τα νεοκλασικά κτίρια της Αθήνας και τα σπίτια της Πλάκας, τη γειτονιά της πόλης και τους ανθρώπους της, αποτυπώνοντας με τα έργα του τους αισθητικούς και ιδεολογικούς προβληματισμούς της γενιάς του 30. Χαρακτηριστικό έργο του Η οδός Πραξιτέλους (1926) όπου συναντώνται και αποδίδονται με ιδιαίτερη ευαισθησία η αρχαία, η βυζαντινή και η λαϊκή παράδοση.
Ο Κώστας Μαλάμος (1913), σε μία ολόκληρη σειρά έργων του της περιόδου 1965-70, αποδίδει παραστατικά την πρωτεύουσα και τα σπίτια της με αναφορές στην Αθήνα ενός ένδοξου παρελθόντος.
Η Νίκη Καραγάτση (1914-1986) απεικονίζει ρεαλιστικά και με μεγάλη ευαισθησία την Αθήνα στις μικρές στιγμές της. Δρόμοι, στενά και σπίτια της πρωτεύουσας αποδίδονται με γκρίζα χρώματα. Με την ίδια ευαισθησία αποδίδει ο Γιάννης Μιγάδης (1926) γωνιές της Αθήνας, με τις γκρίζες πολυκατοικίες και τους μοναχικούς ανθρώπους που την κατοικούν. Σκούροι τόνοι χτίζουν μια μελαγχολική πρωτεύουσα.
Τα χαρακτικά σε ξύλο της Βάσως Κατράκη (1914-1989), αντίθετα, παίρνουν τα θέματά τους από το τοπίο της πολιτικής εξορίας και τα εθνικά, πολιτικά και κοινωνικά συλλαλητήρια στις μεγάλες πόλεις, το 1941-44. Συγκλονιστική η φιγούρα του κρεμασμένου από τα στρατεύματα της Κατοχής στο τηλεγραφόξυλο Αθήνα 1944.
Η Αθήνα του Γιάννη Μόραλη (1916) αποδίδεται με ηθογραφική διάθεση στις πρώιμες φάσεις του ενώ, αργότερα, με τους γνωστούς γεωμετρικούς τύπους και την κλασική λιτότητα που χαρακτηρίζει όλο το έργο του.
Ο Μίνως Αργυράκης (1920-1998), με των μεγάλων διαστάσεων ναϊφ έργο του που φέρει τον τίτλο Αthenarama, παρουσιάζει μία πρωτότυπη πανοραμική άποψη της Αθήνας του 1973 όπου καθρεφτίζεται η παλιά και η καινούρια μορφή της πρωτεύουσας με την προσθήκη φανταστικών στοιχείων.
Πολλές απεικονίσεις της πρωτεύουσας μας δίνει ο Βρασίδας Βλαχόπουλος (1927-1993) και ο Ανδρέας Φωκάς (1928), ο οποίος αποδίδει την Παλιά Αθήνα απολύτως ρεαλιστικά. Την Αθήνα του 1900 απαθανατίζει, επίσης, με ευαισθησία στα θέματα της καθημερινότητας, η αυτοδίδακτη ζωγράφος Έρση Χατζημιχάλη (1921)
Ο Παναγιώτης Τέτσης (1925) ζωγραφίζει το 1958, για την εφημερίδα «Καθημερινή», ένα φανταστικό αρχιτεκτονικό πανόραμα της νεοκλασικής Αθήνας. Σε μία περίοδο έντονης οικοδομικής δραστηριότητας για την πρωτεύουσα, το έργο αυτό αποδίδει ουσιαστικά φόρο τιμής στην παλιά Αθήνα. Στο παραστατικό έργο του Αthens 55 (Zoro), ο Βλάσης Κανιάρης (1928) συγκεντρώνει όλα τα ζωγραφικά και θεματικά στοιχεία που θα αναπτύξει αργότερα ενώ κάνουν την πρώτη εμφάνισή τους τα συνθήματα στους τοίχους. Αργότερα, με τη σειρά Τιμής ένεκεν στους τοίχους της Αθήνας 1941-195.., ξεσηκώνει συνθήματα από τους τοίχους της Αθήνας καλύπτοντάς τα με χαρτί ή ύφασμα μουσκεμένο στο γύψο.
Ο Δημήτρης Μυταράς (1934) με τα έργα του της περιόδου 1960-70 μας μεταφέρει στο κλίμα της Αθήνας όπως ήταν στο κλίμα της Δικτατορίας : γκρίζες συνθέσεις, νεοκλασικά κτίρια, φιγούρες που μοιάζουν παρμένες από φωτογραφίες εφημερίδων.
Ο Τάκης Κατσουλίδης ( 1933), αν και έχει ασχοληθεί και στο παρελθόν με το θέμα της πόλης, το 1996 πραγματοποιεί μια ολόκληρη σειρά με τους δρόμους της Αθήνας. Τα θέματά του είναι παρμένα μέσα από τη νέα καθημερινότητα: μποτιλιαρίσματα, βιτρίνες καταστημάτων, σύγχρονες διαφημίσεις, αυτοκίνητα και φωτεινοί σηματοδότες αποδίδονται με ζωντανά χρώματα.
Οι αλλαγές στον αθηναϊκό οικιστικό χώρο, η ανοικοδόμηση, οι μικροστιγμές της ζωής στην πρωτεύουσα απεικονίζονται πολλές φορές με θυμόσοφη διάθεση σε πλήθος έργων του Αλέκου Φασιανού ο οποίος ζωγραφίζει το πολύ γνωστό του Αθηναϊκό Πανόραμα.
Ο Δήμος Σκουλάκης (1939) παρουσιάζει το 1996 ολόκληρο αφιέρωμα για τον ηλεκτρικό της Αθήνας. Αποξένωση, μοναξιά, έλλειψη επικοινωνίας, υπόγειες διαδρομές στην πόλη της Αθήνας αποδίδονται σε μία γνήσια ρεαλιστική ζωγραφική.
Σε ξεχωριστό έργο του με τίτλο Περίπτερο στην πλατεία Κουμουνδούρου συγκεντρώνει με νοσταλγική διάθεση μνήμες μιας παλιάς Αθήνας με το τραμ, τα νεοκλασικά κτίσματα, τις διαφημίσεις μιας άλλης εποχής.
Ο Ευάγγελος Κουζούνης (1944) αποτυπώνει και αυτός με τον δικό του τρόπο τους δρόμους της Αθήνας χρησιμοποιώντας ποικίλα υλικά, αφήνοντας να κυριαρχεί στα έργα του η ανθρώπινη φιγούρα, ενώ παραδοσιακούς οικισμούς και αθηναϊκά σπίτια αποδίδει με ακρίβεια και πολλές φορές με συμβολιστικές προεκτάσεις ο Μιχάλης Γεωργάς (1947).
Ο Στάθης Πετρόπουλος (1944) ζωγραφίζει μία κονστρουκτιβιστική-αφαιρετική Αθήνα, ενώ μια Αθήνα από έντονα χρώματα και ελεύθερες πινελιές φτιάχνει ο Δημήτρης Κούκος (1948).
Τη δεκαετία του ’90, η Άννα-Μαρία Τσακάλη (1959) ζωγραφίζει με εξαιρετική αρχιτεκτονική ακρίβεια τα απρόσωπα τοπία της Αθήνας: πολυκατοικίες, κεραίες τηλεόρασης, ο ουρανός της πρωτεύουσας αποδίδονται ρεαλιστικά. Σε έργα του 1992-3 της Μαρίας Φιλοπούλου (1964) συναντάμε σκάλες υπηρεσίες από τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, μπαλκόνια και πανοραμική θέα της πρωτεύουσας, ενώ σε παραστατικά έργα του 1994-6 του Γιώργου Ρόρρη (1963) με θέμα την Αθήνα, συναντάμε γιαπιά, δομικά υλικά και ενοικιαζόμενους ορόφους. Μία σειρά από παραστατικούς πίνακες με δρόμους και πανοραμικές απόψεις της πρωτεύουσας εκτελεί το 1996-7 και ο Αλέξης Βερούκας (1968).
Τη σύγχρονη ζωή στη μεγαλούπολη καθρεφτίζει με ξεχωριστό τρόπο στα παραστατικά έργα της η Δέσποινα Χρήστου (1973): εικόνες παρμένες από συγκεκριμένους δρόμους της Αθήνας και ψυχογραφήματα των ανθρώπων που την κατοικούν αποδίδονται πολλές φορές με εξπρεσιονιστικό ύφος μέσα σε μία ατμόσφαιρα υπαρξιακής αγωνίας. Ο Σπύρος Κωτσαλάς το 2004 πραγματοποιεί μια σειρά με τίτλο «Τοπία της Αθήνας». Η σειρά περιλαμβάνει έργα που απεικονίζουν ό,τι συνθέτει την εικόνα της πόλης: μνημεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, πολυκατοικίες, νεοκλασικά κτίσματα, εκκλησίες, διαφημιστικές πινακίδες.
Το 2005, σε έκθεση στη γκαλερί Ζουμπουλάκη με τίτλο Οι Αθηναίοι, οι Διαμαντής Αϊδίνης (1954 ), Κωνσταντίνος Κακανιάς ( 1961), Αντώνης Κυριακούλης (1938 ), Αντώνης Μιχαηλίδης ( 1960), Γιάννης Σκαλτσάς (1968 ) και Πάρις Χαβιαρας (1963 ) επιχειρούν να σκιαγραφήσουν, με διαφορετική οπτική γωνία ο καθένας, το ποτρέτο των σημερινών κατοίκων της πρωτεύουσας.
Ήρα Παπαποστόλου
(απόσπασμα από το βιβλίο Τα 1000 Πρόσωπα της Πόλης και της Πρωτεύουσας, Εκδόσεις Οσελότος)
Μίνως Αργυράκης